Բայական լծորդությունների փոխանցումների պատմական զարգացումն արդի արևելահայերենում

Abstract

Բայական լծորդությունների տեղաշարժերի տարժամանակյա քննությունը կարևոր է հետագայում դրանց կրած համակարգային փոփոխությունները բացահայ­տելու տեսակետից: Լծորդությունների այդ անցումները հանգեցնում են բայի խոնարհ­ման համակարգային փոփոխությունների, որին զուգահեռ փոխվում են բայական լծոր­դությունների փոխանցումների եղանակները, քանակը, ուստի սահմանափակ­վում են նաև լծորդ ձայնավորների փոխանցումների տիպերը:

Տվյալ հոդվածում հետազոտված են արդի արևելահայերենի բայերն իրենց գրաբարյան և միջինհայերենյան տարբերակների զուգադրությամբ, վեր են հանված դրանց­ լծորդ ձայնավորների անցումների ամենատարածված ձևերը արտահայտութ­յան և բովանդա­կության պլաններում: Գրաբարում և միջին հայերենում տարածված են եմ-իմ, իսկ արդի արևելահայերենում՝ ամ-եմ  և եմ-անամ  փոխանցում ունեցող բայերը, որոնց մեջ գերակշռում է չեզոք սեռի իմաստը: Արդի արևելահայերենում գրաբարյան և միջինհայերենյան ի և ու լծորդությունները վերանում և դառնում են հիմնականում ե լծորդության բայեր,  որոնք էլ իրենց հերթին վերածվում են ի լծորդության բայերի արևե­լահայ գրեթե բոլոր բարբառներում՝ բերել-պիրիլ, նայել-նայիլ, զարթնել-զարթնիլ, թռչել-թռչիլ, սիրել-սիրիլ, գրել-գրիլ (Տավուշի մարզ): Ե և ի լծորդության գրաբարյան որոշ բայեր գրական և խոսակցական տարբերակներում վերածվում են ա խոնարհման բայերի՝ ճչել-ճչալ, երեւիլ-երեւալ, խօսել(իմ)-խոսալ (խսկց.), ծիծաղել(իմ)-ծիծաղալ և այլն:

Բանալի բառեր: Բայական լծորդություններ, հին հայերեն, միջին հայերեն, արդի արևելահայերեն, ներգործական սեռ, կրավորական սեռ, չեզոք սեռ, պարզ և ածանցավոր բայեր:

АЛВАРД ХАЧАТРЯН - Историческое развитие переходов спряжения глаголов в современном восточноармянском языке

Ключевые слова: спряжения глаголов, древнеармянский, среднеармянский язык, современный восточноармянский язык, залог, пассивный, активный, нейтральный, простые и производные глаголы.

Диахроническое изучение сдвигов глагольных спряжений важно с точки зрения выявления последующих изменений в обшеглагольной системе языка. Переходы тематических гласных приводят к изменениям глагольных спряжений, вместе с которыми меняются формы и количество глагольных спряжений, поэтому типы переходных тематических гласных также ограничены.

В данной статье рассматриваются современные восточноармянские глаголы в сравнении с их древнеармянскими и среднеармянскими прототипами, а также выделяются наиболее распространенные формы переходов тематических гласных с точки зрения планов выражения и содержания. В древнеармянском и среднеармянском распространены глагольные переходы մ-իմ, а в современном восточноармянском - ամ-եմ и եմ-անամ, в которых преобладают глаголы нейтрального залога.

В современном восточноармянском языке тематические гласные грабара и среднеармянского ի и ու больше не применимы, а глаголы этих двух спряжений  в основном перешли на тематическое гласное ե, они в свою очередь в некоторых диалектах восточноармянского языка видоизменяются, став  ի: բերել-պիրիլ, թռչել-թռչիլ, զարթնել-զարթնիլ (Тавушская область). В литературном и разговорном вариантах некоторые древнеармянские глаголы спряжения ե и ի переходят в глаголы спряжения ա: ճչել-ճչալ, երեւիլ-երեւալ, խօսել(իմ)-խոսալ, ծիծաղել(իմ)-ծիծաղալ и др.

ALVARD KHACHATRYAN - Historical evolution of verb conjugation transitions in modern Eastern Armenian

Key words: verb conjugations, Old Armenian, Middle Armenian, Modern Eastern Armenian, voice, passive, active, neutral, simple and derivative verbs.

The diachronic study of shifts in verbal conjugations is important from the point of view of identifying following changes in the general verbal system of the language. Thematic vowel transitions lead to changes in verb conjugations, along with which the forms and amount of verb conjugations change, so the types of transitional thematic vowels are also limited.

This article discusses Modern Eastern Armenian verbs in comparison with their Old Armenian and Middle Armenian prototypes, and highlights the most common forms of thematic vowel transitions in terms of expression and content. In Old Armenian and Middle Armenian, verb transitions մ-իմ are common, and in modern Eastern Armenian - ամ-եմ and եմ-անամ, in which verbs of a neutral voice predominate.

In modern Eastern Armenian, the thematic vowels of Grabar and Middle Armenian ի and ու are no longer applicable, and the verbs of these two conjugations have mainly switched to the thematic vowel ե, they, in turn, are modified in many dialects of the Eastern Armenian language, becoming ի: բերել-պիրիլ, թռչել-թռչիլ, զարթնել-զարթնիլ (Tavush region). In literary and colloquial versions, some ancient Armenian conjugation verbs ե and ի go into the verbs of conjugation: ճչել-ճչալ, երեւիլ-երեւալ, խօսել(իմ)-խոսալ, ծիծաղել(իմ)-ծիծաղալ and others.