Արդի արեվելահայերենի կ(ը)- ապառնիի եվ -ու ապառնիի իմաստագործառութային փոխհարաբերության հարցի շուրջ
DOI:
https://doi.org/10.46991/BYSU:B/2022.13.2.022Keywords:
ապառնի ժամանակ, եղանակային իմաստներ, արդի արևելահայերեն, կ(ը)- ապառնի, -ու ապառնի, սպասելի ապառնի (նախորոշված ապառնի), ենթադրական եղանակ, սահմանական եղանակի ապառնիAbstract
Փաստարկվում է, որ արդի արևելահայերենի կ(ը)- ապառնին (կգնամ, կխոսեմ) որպես այսպես կոչված՝ ենթադրական եղանակի կամ պայմանական եղանակի ձև բնորոշելու փորձերը չեն արդարացվում ընդհանուրլեզվաբանական և տիպաբանական տեսանկյունից։ Հատկապես կարևոր են հետևյալ նկատառումները․ 1) ինչպես ցույց են տվել մի շարք հետազոտողներ, ապառնի ժամանակը, ի տարբերություն ներկա ժամանկի և անցյալ ժամանակի, երբեք զուտ ժամանակային կարգ չէ․ այն մասամբ ժամանակային է, մասամբ՝ եղանակային։ Ապառնի ժամանակի ցուցիչները (նշորդները) պատմականորեն հաճախ առաջանում են այնպիսի միավորներից, որոնք սկզբնապես գործածվել են զանազան եղանակային իմաստներ արտահայտելու համար։ Մյուս կողմից՝ ապառնի ժամանակի ձևերը սովորաբար նաև եղանակային գործառույթներ են կատարում, 2) արդի արևելահայերենի կ(ը)- ապառնին իմաստագործառութային տեսանկյունից էապես չի տարբերվում այլ լեզուներում առկա սահմանական եղանակի ապառնիից, 3) կ(ը)- ապառնիի գործածությունը պայմանական կառույցներում նրա առաջնային (հիմնական) գործառույթը չէ, ինչպես լինում է սովորաբար տիպիկ պայմանական եղանակի (Conditional mood) դեպքում։ Ինչ վերաբերում է արդի արևելահայերենի -ու ապառնիի (գնալու եմ, խոսելու եմ) իմաստագործառութային բովանդակությանը, այն համապատասխանում է սպասելի ապառնիի (կամ նախորոշված ապառնիի) տիպաբանական բնութագրությանը, և, ըստ այդմ, պետք է դիտարկվի վերջինիս հետ նույն հարթության վրա։ Այսպիսով՝ արդի արևելահայերենի կ(ը)- ապառնիի և -ու ապառնիի իմաստագործառութային փոխհարաբերությունը համապատասխանաբար պետք է դիտել որպես հակադրություն պարզ ապառնի ժամանակի և սպասելի ապառնի (կամ նախորոշված ապառնի) ժամանակի միջև։
References
Է. Աղայան, Ժամանակակից հայերենի հոլովումը և խոնարհումը, Եր., 1967:
Ս․ Աբրահամյան, Ժամանակակից հայերենի քերականություն, Եր․, 1975, էջ 167-169:
Ս. Աբրահամյան, Ժամանակակից գրական հայերեն, Եր., 1981, էջ 217-218:
Մ. Ասատրյան, Ժամանակակից հայոց լեզու։ Ձևաբանություն, Եր., 1989, էջ 302-304։
Ս. Պալասանեան, Ընդհանուր տեսութիւն արեւելեան նոր գրաւոր լեզուի հայոց, Թիֆլիս, 1870, էջ 67-70, 73-74։
Ս. Պալասանեան, Քերականութիւն մայրենի լեզուի, Թիֆլիս, 1874, էջ 141-156:
Մ. Աբեղեան, Աշխարհաբարի քերականութիւն, Վաղարշապատ, 1906, էջ 97-98, 113, 118։
Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Զ, Եր., 1974, էջ 270–271, 458–461:
Հ. Բարսեղյան, Արդի հայերենի բայի և խոնարհման տեսություն, Եր., 1953, էջ 151–152:
Ս. Գ. Աբրահամյան, Ն. Ա. Պառնասյան, Հ. Ա. Օհանյան, Ժամանակակից հայոց լեզու։ Հ. 2, Ձևաբանություն, Եր., 1974, էջ 352–353:
Գ. Ջահուկյան, Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքները, Եր., 1974, էջ 283–285:
Ս․ Ավետյան, Հայերենի ժամանակի և կերպի քերականական կարգերը ընդհանուր լեզվաբանության և լեզվաբանական տիպաբանության տեսանկյունից // Բանբեր Երևանի համալսարանի. Հայագիտություն, Եր., 2017, 3 (24), էջ 20-34:
J. Lyons, Semantics, Vol. 2, Cambridge University Press, 1977, էջ 677-678, 815-817.
F. R. Palmer, Mood and Modality, 2nd ed., Cambridge University Press, 2001, էջ 104-106.
J. Bybee, R. Perkins, W. Pagliuca, The Evolu¬tion of Grammar. Tense, Aspect, and Modality in the Languages of the World, Chicago-London, 1994, Ch. 7, էջ 243-280.
B․ Heine & T․ Kuteva, World Lexicon of Grammaticalization, Cambridge University Press, 2002, էջ 142-143.
Ս․ Աբրահամյան, Ժամանակակից հայերենի քերականություն, Եր․, 1975, էջ 167-169:
Ս․ Աբրահամյան, Ժամանակակից գրական հայերեն, Եր., 1981, էջ 217-218:
Մ. Ասատրյան, Ժամանակակից հայոց լեզու։ Ձևաբանություն, Եր., 1989, էջ 302-304։
N. Kozintseva, Modern Eastern Armenian (Languages of the World/Materials 22), München-Newcastle: LINCOM EUROPA, 1995, էջ 30։
B. Comrie, Aspect։ An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems, Cambridge University Press, 1976, էջ 64-65։
Ա․ Ղարիբյան, Հայոց լեզվի քերականության դասագիրք հինգերորդ և վեցերորդ դասարանների համար, Եր․, 1950, էջ 231։
J. Dum-Tragut, Armenian: Modern Eastern Armenaian, Amsterdam/Philadelphia, 2009, էջ 251-258։
Ա․ Աբրահամյան, Հայերենի դերբայները և նրանց ձևաբանական նշանակությունը, Եր․, 1953, էջ 146-164։
B. J. Blake, Case, 2nd ed., Cambridge University Press, 2004, էջ 143, 149:
Մ․ Աբեղյան, Հայոց լեզվի տեսություն, Եր․, 1965, էջ 420, 435։
T. Givón, Syntax: An Introduction, Vol. I, Amsterdam/Philadelphia, 2001, Ch. 3, էջ 105-109:
V. Velupillai, An Introduction to Linguistic Typology, Amsterdam/Philadelphia, 2012, Ch. 9, էջ 229-236։
S. Kittilä, Transitivity: Towards a Comprehensive Typology (dissertation), Turku, 2002, էջ 44-53, 56 հջ․։
Å․ Næss, Prototypical Transitivity, Amsterdam/Philadelphia, 2007, Ch. 3, էջ 33-46, նաև՝ S. Kittilä, նշվ․ աշխ․, էջ 56-61։
P. J. Hopper and S. A. Thompson, Transitivity in Grammar and Discourse // Language, Vol. 56, N 2, (Jun., 1980), էջ 251-299:
Å․ Næss, Prototypical Transitivity, Amsterdam/Philadelphia, 2007։
M. Haspelmath, The Semantic Development of Old Presents. New Futures and Subjunctives without Grammaticalization // Diachronica, 15:1, 1998, էջ 35, տողատակի ծան․ 9։
A. Timberlake, Aspect, tense, mood // T. Shopen (ed.), Language Typology and Syntactic Description, 2nd ed., Vol. III: Grammatical Categories and the Lexicon, Cambridge University Press, 2007, Ch. 5, էջ 326:
В. С. Храковский (ответ. ред.), Типология условных конструкций, Санкт-Петербург, 1998։
F. Karlsson, Finnish: An Essential Grammar, London and New York, 1999, էջ 162-165:
C. Rounds, Hungarian: An Essential Grammar, London and New York, 2001, էջ 48-49:
J. Kornfilt, Turkish, London and New York, 1997, էջ 366-369:
A. Göksel and C. Kerslake, Turkish: A Comprehensive Grammar, London and New York, 2005, էջ 419 հջ․, 312։
В. С. Храковский (ответ. ред.), Типология условных конструкций, Санкт-Петербург, 1998։
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Բանբեր Երևանի համալսարանի
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
